Gedicht van de week: C. P. Cavafy – The god forsakes Anthony

The God forsakes Anthony

When suddenly at the midnight hour
an invisible troupe is heard passing
with exquisite music, with shouts –
do not mourn in vain your fortune failing you now,
your works that have failed, the plans of your life
that have all turned out to be illusions.
As if long prepared for this, as if courageous,
bid her farewell, the Alexandria that is leaving.
Above all do not be fooled, do not tell yourself
it was only a dream, that your ears deceived you;
do not stoop to such vain hopes.
As if long prepared for this, as if courageous,
as it becomes you who are worthy of such a city;
approach the window with ferm step,
and listen with emotion, but not
with the entreaties and complaints of the coward,
as a last enjoyment listen to the sounds,
the exquisite instruments of the mystical troupe,
and bid her farewell, the Alexandria you are losing.

Constantin P. Cavafy (1863-1933), zoals hij in de Angelsaksische wereld bekend is (in het Nederlands kennen we hem als Kaváfis), groeide afwisselend op in Alexandrië, Londen en Constantinopel, en leerde naast het Oudgrieks en modern Grieks ook Engels, Frans, Italiaans, Latijn en Arabisch. Al vroeg ging zijn interesse uit naar de Byzantijnse en Helleense klassieken, een interesse die nooit opbrandde: het is opvallend hoe bijna al zijn gedichten zich in een antieke Helleense of Romeinse setting situeren, alsof hij met een sprong van duizenden jaren moeiteloos verderging daar waar Homerus de baton had laten vallen. Ouderwets klinkt hij daarbij nooit; zijn gedichten zijn puntig, helder en fris.

Zijn opvallendste stijlkenmerken, de vermenging van Oudgrieks en modern Grieks (wat toen hij begon te dichten nog erg controversieel was) en het gebruik van rijm, zijn onvertaalbaar (wee vertalers die menen rijm te moeten of kunnen vertalen). Maar dat is gelukkig geen al te groot probleem, zoals ook W.H. Auden betoogt, omdat het bij Cavafy voornamelijk gaat om zijn unieke stem en perspectief, zijn observaties en terzijdes, die veelal klassieke personages en onderwerpen tot object hebben en nog steeds bestand blijken tegen de tijd (die zijn tanden stukbijt op de kleine en elegante constructies van Cavafy).

‘The god forsakes Anthony’ evoceert een beroemde passage uit Plutarchus’ Parallele levens: aan de vooravond van de laatste veldslag met Augustus hoort Marcus Antonius, die zich samen met Cleopatra in Alexandrië heeft teruggetrokken, muziek en geroep. Er blijkt een mysterieuze troep muzikanten (en/of losbollen) luidkeels vanuit het centrum de stad te verlaten, op weg naar de vijand; eens ze de stadspoort uit zijn sterft het geluid weg. Het is voor iedereen duidelijk dat die groep de symbolische vertegenwoordiger is van Bacchus, god van de wijn en de liederlijkheid. Marcus Antonius, die er zijn hele leven naar gestreefd heeft Bacchus na te volgen (hij stond bekend als warmbloedige levensgenieter, zo’n beetje het omgekeerde van de nuchtere en zakelijke Caesar), weet dat zijn lot bezegeld is: de goden hebben hem in de steek gelaten. Hij zal Alexandrië en de oorlog verliezen.

Shakespeare nam dit verhaal al over voor Anthony and Cleopatra, waar hij de tragische figuur van Antonius zo meesterlijk tekent; Cavafy volgt in zijn voetspoor. Hij spreekt Antonius aan, geeft hem raad hoe hij met zijn (nakende) nederlaag moet omgaan. De grondtoon van zijn betoog is het eervol erkennen en accepteren van de nederlaag, maar hij wijst erop dat dit niet mag uitmonden in een algehele zwartgalligheid:

do not mourn in vain your fortune failing you now,
your works that have failed, the plans of your life
that have all turned out to be illusions

Sta niet stil bij alles wat is misgelopen, dat heeft toch geen enkele zin. Wees in het moment, ook al is het een moeilijk moment (om het zacht uit te drukken): kijk de werkelijkheid met opgeheven hoofd in de ogen en neem afscheid ervan:

As if long prepared for this, as if courageous,
bid her farewell, the Alexandria that is leaving.

‘Alsof je dapper bent’, schrijft Cavafy, een cruciale zin (die door de latere herhaling benadrukt wordt): het gaat meer om een houding of mentaliteit dan om een werkelijke zijnsgesteldheid. Het staat een groot veldheer niet zijn hoofd vol tristesse te buigen of excuses te verzinnen. Dapper doen is dapper zijn. ‘Do not tell yourself it was only a dream’: weeral een vermaning om de realiteit te accepteren. Daarin, in het eervol erkennen van de nederlaag, ligt grootsheid besloten, waarmee hij kan tonen de stad en het leven waardig te zijn geweest:

As if long prepared for this, as if courageous,
as it becomes you who are worthy of such a city.

Niet snotterend, en ook niet zichzelf illusies verkopend, maar ‘with emotion’ moet Antonius naar zijn eigen doodsklokken luisteren. Cavafy gebiedt hem dus om ook uit dat laatste restje muziek nog genot te proberen halen, ook al kondigt die muziek zijn einde aan:

approach the window with ferm step,
and listen with emotion, but not
with the entreaties and complaints of the coward,
as a last enjoyment listen to the sounds,
the exquisite instruments of the mystical troupe,
and bid her farewell, the Alexandria you are losing.

Een weemoedig gedicht, dat net als zijn nog beroemder gedicht ‘Ithaca’ als een allegorie van het leven kan gelezen worden: Cavafy spitst zich toe op een historisch figuur, maar beschrijft een houding in het algemeen. Een houding die doet denken aan de gevleugelde woorden van Wordsworth:

Though nothing can bring back the hour
Of splendor in the grass, of glory in the flower;
We will grieve not, rather find
Strength in what remains behind.

In alle sereniteit (maar niet zonder emoties) Alexandrië nog één keer overschouwen, stilstaan bij de pracht van de muziek, jouw existentie in het moment voelen en koesteren, en tegelijk het voorbijgaan van dat alles accepteren, voor het Zwarte Konijn je komt halen; dat is de lastige taak waarmee Antonius en de lezer door Cavafy worden opgezadeld.

De uitstekende vertaling is overigens van Rae Dalven, wier vertaling van zijn Complete Poems als de definitieve Cavafy in het Engels wordt gezien. In haar nawoord geeft Dalven ronduit aan dat ze niet geprobeerd heeft het rijm te vertalen, wat haar siert en waardoor ze zich volledig kan richten op wat er werkelijk staat. Cavafy schreef niet zoveel gedichten; de complete Cavafy behelst niet meer dan een tweehonderdvijftigtal pagina’s. Haal het zo snel mogelijk in huis als je het nog niet hebt.

door Arthur