“Turning and turning in the widening gyre / The falcon cannot hear the falconer; / Things fall apart; the centre cannot hold; / Mere anarchy is loosed upon the world.” De verzen van Yeats’ Second Coming klinken mee in de titel die Chinua Achebe (1930-2013) aan zijn meesterwerk geeft. Het centrum dat niet kan houden is bij Achebe het prekoloniale Nigeria dat versplintert als aan het einde van de negentiende eeuw de missionarissen komen, maar evengoed de Britse kolonisator die zichzelf steeds het centrum waande, maar in het verzet van figuren als Okonkwo en Achebe’s werk uit zijn zwaartepunt wordt geslingerd. En het is de marginalisering van Okonkwo, de spilfiguur van zijn roman, een Igbo man en worstelkampioen, die de hoogste graden van de Igbo gemeenschap heeft gehaald, maar die zichzelf na een moord op iemand van zijn clan verstoten weet naar zijn moederland.
Achebes meesterwerk, dat blijft standhouden als het grootste (en door velen helaas enige gelezen) Afrikaanse literaire werk, volgt de structuur van een klassieke tragedie. Het verhaal speelt zich af in het fictieve Umuofia, een autonome groep van negen dorpen van het Igbovolk in het zuidoosten van Nigeria – gelijkaardig aan de dorpen waar Achebe zelf opgroeide. Hoofdpersoon is Okonkwo, een man die de deugden van de Igbo-cultuur in zich verenigt: mannelijkheid, kracht, trots, moed – in een levenslang verzet tegen zijn zwakke vader, die zijn schulden niet betaalde en niet voor zijn kinderen kon zorgen.
Een keten van tragische gebeurtenissen mondt uit in Okonkwo’s verbanning naar zijn moederland
Op het erf van zijn obi (hut) en die van zijn drie vrouwen met hun kinderen speelt het verhaal zich af. Okonkwo is hard tegen iedereen in zijn omgeving maar heeft zich door zijn werkkracht en moed opgewerkt tot leider van zijn dorp. Hij wordt aangeduid om Ikemefuna onder zijn hoede te nemen, een jongen van een andere clan die als zoenoffer voor een conflict is aangeduid. Wanneer het orakel de jongen als offer aanduidt, wil Okonkwo – ondanks zijn onuitgesproken liefde voor zijn pleegzoon – niet zwak lijken en geeft hem zelf de genadeslag. De christelijke symboliek – hier van Isaac en Abraham – is centraal in veel Afrikaanse literatuur, en keert de symboliek tegelijkertijd binnenstebuiten door ze te situeren in een verhaal waarin net de christenen de oude culturen verdringen.
Een keten van tragische gebeurtenissen mondt uit in Okonkwo’s verbanning naar zijn moederland, waarbij het verwerven van zijn bezit en titels ten einde komt. Terwijl hij met zijn gezin in verbanning is, strijken Europese missionarissen neer in Umuofia. Zijn zoon is tot de nieuwe religie aangetrokken en wordt daarmee de schaamte van zijn vader. Wanneer Okonkwo na zeven jaren terugkeert, herkent hij zijn vaderland niet meer en wordt zijn neergang bezegeld met een wanhoopsdaad omdat de oude gebruiken teloorgaan – waarbij de tragiek nog wordt geïntensifieerd door zelf tegelijkertijd strijdig te zijn met die gebruiken.
De korte zinnen en directe heldere stijl nemen elke sentimentaliteit weg en zorgen ervoor dat de neergang van Okonkwo rauw en zuiver wordt afgebeeld
De vertelkracht die Achebe daarbij naar voren schuift, is zeldzaam in de literaire geschiedenis. De korte zinnen en directe heldere stijl nemen elke sentimentaliteit weg en zorgen ervoor dat de neergang van Okonkwo rauw en zuiver wordt afgebeeld. De eenvoud en sterkte van de beelden maken het verhaal springlevend – neem bijvoorbeeld de karakterisering van de oude worstelheld van het dorp als “Amalinze The Cat”, omdat hij nooit op zijn rug landt; of de komst van de sprinkhanen, als metafoor voor de kolonisator; ” They settled on every tree”.
De tragiek wordt versterkt door als lezer meer te weten dan de personages. Daarbij is Achebe op geen enkel moment eenzijdig: de Igbo-stam wordt van binnenuit gezien en Okonkwo komt als tragisch, vol en standvastig naar voren in vergelijking met de onwetende missionarissen, maar tegelijkertijd verzwijgt Achebe niet dat de missionarissen tweelingen redden van de dood en een uitweg bieden voor verstoten burgers.
De religie van de Igbo mensen is vergroeid met de aarde. De traditionele landbouwmethoden en magie zijn nauw verknoopt. De heilige python die uit respect niet benaderd kan worden, heeft een reële kracht: wanneer één van de christenen de python aanraakt om het Igbo-geloof te ontkrachten en hij binnen de twee uur sterft, wordt het geloof ook terecht bevestigd. Tegelijkertijd ziet de oude religie zich met zichzelf geconfronteerd als de missionarissen de grenzen overschrijden: ze krijgen een kerk in het verboden bos, waar de lichamen van verstoten burgers begraven liggen, omdat iedereen gelooft dat de kerk daar toch niet kan blijven, maar wanneer dat wel het geval is, volgt woede ongeloof en vervreemding op.
Achebe’s karakteristieke implementatie van Igbo woorden, spreekwoorden en liederen zet het werk in de Nigeriaanse cultuur – en zorgt ervoor dat de ritmes, klank en schoonheid van de Igbotaal worden meegenomen
Achebe schrijft in het Engels, maar zijn karakteristieke implementatie van Igbo woorden, spreekwoorden en liederen zet het werk in de Nigeriaanse cultuur – en zorgt ervoor dat de ritmes, klank en schoonheid van de Igbotaal worden meegenomen. Achebe wendt de spreekwoorden aan op tragische wijze: ze impliceren een alwetendheid, zoomen van de individuele tragiek uit naar iets groters dan de actie.
De centrale rol van de trommen, die bij elke centrale gebeurtenis de dorpsbewoners op de hoogte brengen, laat Achebe naar voren komen in het boek door de geluiden onomatopeïsch weer te geven: “Go-di-di-go-go-di-go. Di-go-go-di-go. It was the ekwe talking to the clan. One of the things every man learned was the language of the hollowed-out instrument.” De trommen zijn een taal voorbij de taal; zonder het te zeggen weten de mensen van Umuofia dat er iemand is gestorven.
Bij het verschijnen van Things Fall Apart werd snel duidelijk dat hier een werk tot stand was gekomen dat Afrika van binnenuit zag, in tegenstelling tot de oriëntalistische benaderingen van westerse schrijvers – Achebe’s kritiek op Conrads Heart of Darkness. Tegelijkertijd kon Achebe zijn faam enkel krijgen door bewust ook buiten de cultuur te gaan staan die hij beschrijft; hij legt uit wat een obi of ekwe is, schrijft in het Engels en is op die manier de spreekbuis van de eigenwaarde van een volk ten opzichte van de buitenwereld.
Achebe zoekt de identiteit van een volk dat zijn eeuwenoude cultuur is kwijtgeraakt en te vaak wordt afgebeeld als een volk dat voor de komst van de kolonisator zonder cultuur was
Maar het kan daar niet tot herleid worden. De scene van een moeder die haar dochter stiekem achtervolgt, wanneer die wordt meegenomen door de tovenares van het dorp naar haar grot, hoort bij de mooiste beelden van ouderliefde in de literatuur. Terwijl de tovenares ongenaakbaar is en de wil van de goden boven elke menselijke emotie staat, wordt de liefde van de moeder voor haar kind hier aan gene zijde van die tegenstelling geplaatst. De vrouw kan zich niet bedwingen en verlaat haar obi in het holst van de nacht om het kind te beschermen – ze wil liever alle straffen van de goden over zich afroepen dan haar kind alleen in haar angst te laten.
Achebe schrijft aan de vooravond van Nigeriaanse onafhankelijkheid; hij zoekt de identiteit van een volk dat zijn eeuwenoude cultuur is kwijtgeraakt en te vaak wordt afgebeeld als een volk dat voor de komst van de kolonisator zonder cultuur was. Cultuur, begrepen als beschaving, moet wel in tegenstelling tot de onbeschaafde en wrede “folklore” van de Igbo”stammen” staan. Achebe doorbreekt die idee door een heel menselijk verhaal te vertellen. Daarbij is de starheid van Okonkwo (zeker in vergelijking met het hoofdpersonage van Arrow of God, een priester die zelf gespleten is en zich afvraagt hoe ver mee te gaan met de christenen) ook de volheid van een cultuur die voor zichzelf kan en zal spreken.
De laatste zin, waarin een commissaris bedenkt dat het verhaal van Okonkwo handig dienst kan doen als paragraaf voor zijn volgende boek, wist daarentegen alle menselijkheid uit: “He had already chosen the title of the book, after much thought: The Pacification of the Primitive Tribes of the Lower Niger.” Die cynische laatste noot is de samenvatting van een mensenleven door de kolonisator en het uitwissen van Achebes eigen verhaal. Achebe wilde politiek relevant zijn en zijn werk is pijnlijk treffend, maar in de oprechtheid van die doelstelling heeft hij een meesterwerk geschreven dat zijn politieke context ruimschoots overstijgt, met een kracht in literaire stem en taal die hem bij de grootsten plaatst.
door Ana
Waarom is het goed 